Жариялау этикасы
"ҚазҰУ Хабаршысы. Химия сериясы" ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері өзінің кәсіби қызметінде "Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми журналдарына арналған жариялау этикасының" қағидаттары мен нормаларын ұстанады. Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) халықаралық жарияланымдық этикалық нормаларына, сондай-ақ Scopus (Elsevier) журналдарына, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымының Әдеп кодексіндегі жариялаудың этикалық қағидаттарына сәйкес әзірленді.
Жарияланым этикасы редакторлардың, рецензенттер мен авторлардың этикалық мінез-құлқының нормаларын, қағидаттары мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын, әдепке жат мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.
Жариялау процесінің барлық қатысушылары, атап айтқанда, әрбір автор, ғылыми редактор, рецензент, жауапты хатшы, "ҚазҰУ Хабаршысы. Химия сериясы " ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері барлығы міндетті түрде жариялау этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын ұстануға міндетті. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми
журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау үшін де, жариялау процесіне қатысушылар арасында сенімді және құрметпен қарау үшін де маңызды.
Ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және фабрикациялау, жалған ғылыми мәтіндерді жариялау, мақалалардың қолжазбасын авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға беру, авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға беру үшін агенттік қызметтерге жүгіну жағдайында авторлардың, редакторлардың немесе баспагердің өз мақалаларына рецензия дербес берген жағдайдағы әрекеттері әдепке жат мінез-құлық болып саналады. Ғылыми этика шарттары сақталмайды егер, авторлық құқықтар мен редакциялық процестердің құпиялылық қағидаттары бұзылған кезде, дәйексөз, плагиат қолданылған жағдайда.
8.1 Редакциялық алқа мүшелерінің жариялау этикасының принциптері
"ҚазҰУ хабаршысы. Химия сериясы" журналының редакциялық алқасының мүшелері, журналдың дамуына, жетілдірілуіне, журналдың халықаралық деректер базасына жылжуына жауапты, пікір еркіндігі, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға коммерциялық мүдделерінің әсерін болдырмау қағидаттарын ұстануы тиіс. Сондай-ақ ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жарияланым процесінің барлық кезеңдерінде жазбалардың құпиялылығын қорғау үшін барлық ықтимал шараларды қабылдауы тиіс.
Барлық авторлардың теңдігі. Редакциялық алқа мүшелері авторлар ұсынған материалдарды журналда жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері қолжазбалардың авторының нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына, авторлардың саяси көзқарастарына немесе коммерциялық көзқарастарына қарамастан, олардың зияткерлік мазмұны бойынша бағалауы тиіс.
Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануы тиіс екендігі туралы шешімді журнал редакциясы ресімдеу, плагиат талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижелері негізінде және ғылыми рецензиялау нәтижелері бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау кезінде редакциялық алқа журнал саясатын және жарияланымдық этиканы басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақаланы жариялауға, ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзуға және авторлық құқықтарды бұзуға жол бермейді.
Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиаттау, авторлардың шамадан тыс өзін-өзі бағалауы, мүдделер қақтығысы белгілері бар белгілі мақалаларды жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу кезінде жарияланымдық немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымның ретракциясын жүргізуге тиіс. Мақалаларды автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы кері қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұсынымдарына сүйене отырып ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақалаларды алып қоюды (ретракция) жүзеге асырады. Мақала кері қайтарып алынады(ретрагирленеді) :
- егер алынған деректердің сенімсіз немесе заңсыз іс-әрекеттер нәтижесінде алынғандығы туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау немесе өзгерту;
- қолжазбаның "ҚазҰУ Хабаршысы. Химия сериясы" журналына дейін басқа баслымда жариялануы;
- мақалада плагиаттың анықталуы, соның ішінде сызбаларды, графиктерді, кестелерді және т. б.
- мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, есептеу немесе эксперимент қатесі;
- үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқықтар туралы шағымдардың пайда болуы;
- мақалада жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаларына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.
Осындай жоғарыда көрсетілген жағдайларда журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша мақала жарияланымнан кері қайтарып алынуы (ретрагирленуі) мүмкін. Ол үшін мақаланы ғылыми редактор растап, қол қоятын басылымнан кері тарту туралы акт жасалады. Хабарлау мақсатында авторға актінің көшірмесі жіберіледі.
Осыдан кейін журнал сайтында мақала себептері көрсетіліп ретрагирленген деп белгіленеді. Редакция мақаланы алып қою (ретракция) туралы ақпаратты журнал сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып қою (ретракция) рәсімі жүргізілгеннен кейін ақпаратты журнал нөмірінде орналастырады.
"ҚазҰУ хабаршысы. Химия сериясы" журналының редакциясы жарияланған басылымдарда анықталған бұзушылықтар туралы барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен, объективті және мұқият қарастырады.
Редакция авторлар мен рецензенттердің материалды жариялағаннан кейін жіберілген қателер мен бұзушылықтар туралы редакцияға барынша жедел хабарлауды олардың жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.
Конфиденциалдық принципі. Қолжазбаны қарау кезеңінде (ол жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты оның авторларынан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерлерден басқа ешкімге хабарламауы тиіс. Қарау үшін алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы тиіс. Қолжазбалар мақалаға жауапты редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғалармен көрсетілмеуі және талқыланбауы керек.
Редакциялық алқа мүшелері қабылданбаған қолжазбалар авторлардың жазбаша келісімінсіз редакциялық алқа мүшелерінің жеке зерттеулерінде пайдаланылмайтынына кепілдік береді. Редакция тарапынан мүдделер қайшылығы. Редакциялық алқа мүшелері, егер олар қолжазба авторын(-ларын) зерттеу нәтижелерімен байланысты қандай да бір бәсекелестік қатынаста болса немесе қолжазба авторымен(- ларымен) мүдделердің өзгеше қайшылығы болса, қолжазбаны қараудан бас тартуға тиіс. Редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялау процесіне қатысушылардың барлығынан мүдделер қайшылығын қарастыруды талап етуі тиіс. Қолжазбаның мазмұнында мүдделер қайшылығы болған жағдайда, мақалаға жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс, содан кейін ғылыми редактор қолжазбаны рецензиялау мен тексеруді редакциялық алқаның басқа мүшесіне қайта тапсырады.
Этикалық емес мінез-құлық туралы шағымдарды қарау. Редакциялық алқа мүшелері қолжазба авторының(-ларының) әдепке жат мінез-құлқына және журналда жарияланған мақалаларға жасалған әрбір шағымды келіп түскен уақытына қарамастан, жеке-жеке қарауға тиіс. Редакциялық алқа мүшелері осындай наразылықтарға қатысты объективті шаралар қабылдауға тиіс. Шағым дәлелдері расталған жағдайда редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және корреспонденциялық автормен одан әрі жұмысты тоқтатуға, басып шығарудан бас тартқанын жариялауға, сондай-ақ автордың(лардың) этикалық емес мінез-құлқының одан әрі жолын кесу үшін өзге де шараларды қабылдауға құқылы.
Редакциялық алқа, олардың лауазымдық міндеттері мен жауапкершілігі
"ҚазҰУ хабаршысы. Химия сериясы" журналының ғылыми редакторының және жауапты хатшы және редколлегия мүшелерінің тиісті бекітілген лауазымдық қызметі мен міндеттері нұсқаулықтарда көрсетілген.
Автордың жариялау этикасының принциптері
Жарияланымның бір мәртелігі. Автор(лар) редакцияға ұсынылған мақала – қолжазбасын басқа басылымдарға қарау үшін ұсынылмағанына
кепілдік береді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журналдарда/басылымдарда ұсынуға жол берілмейді және ондай жағдай орын алса – ол жарияланым этикасының қағидаттарын, стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады.
Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең көп зияткерлік үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әрбір мақала үшін мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциялық алқамен және оқырмандармен байланысқа жауап беретін автор тағайындалуы тиіс, оған жеткілікті үлес қосқан зерттеудің барлық қатысушыларының (авторлар саны біреуден көп болса) авторлар тізіміне қосылуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ жариялау үшін редакцияға ұсыну үшін барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасының мақұлдауын алуы тиіс. Қолжазбада/мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауап береді. Әр қолжазбаның/мақаланың соңында CRediT (Contributor Roles Taxonomy) халықаралық таксономиясына сәйкес әр автордың оны дайындауға қосқан үлесі сипатталуы керек.
Ерекшелік принципі. Автор(-лар) қолжазбада баяндалған зерттеу нәтижелері өзіндік жұмыс болып табылатынына және плагиатқа тексеру жүйесі арқылы қолжазбаны тексеру процесінде анықталуы мүмкін ұрлап алу мен плагиатты қамтымайтынына кепілдік береді.
Авторлар этикалық емес мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиат, өзіне-өзі дәйексөз жазу, бұрмалау, деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталану, мүдделер қайшылығы және алдау белгілері бар мақалаларды жарияламауға жауапты.
Дереккөздерді растау принципі. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және өзге де дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Бөтен жұмыстардың қандай да бір бөліктері пайдаланылған немесе басқа автордың(лардың) пікірлері алынған жағдайда қолжазбада түпнұсқаның авторы(лары) көрсетілген библиографиялық сілтемелер көрсетілуі тиіс. Күмәнді көздерден алынған ақпарат қолжазбаны ресімдеу кезінде пайдаланылмауға тиіс.
Егер рецензенттерде, ғылыми редакторларда, журналдың редколлегия мүшелерінде зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен шынайылығына күмән туындаған жағдайда, автор(лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растау үшін қосымша материалдарды ұсынуы тиіс.
Жариялау процесінде қателерді түзету. Жариялау процесінің кез келген сатысында жұмыста қателер мен дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға жедел хабарлауға және тиісті түзету журналының (Erratum немесе Corrigendum) сайтында түсініктемелермен жариялау үшін қатені жоюға немесе түзету қажет. Түзетуге болмайтын өрескел қателер анықталған жағдайда автор(лар) қолжазбаны/мақаланы кері қайтарып алуы тиіс.
Жариялау этикасын сақтау принципі. Авторлар сынмен немесе зерттеуге қатысты ескертулермен, сондай-ақ рецензиялау және жариялау бойынша редакциямен өзара іс-қимылға қатысты этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаттарды сақтамауы жарияланымдар этикасын өрескел бұзуы деп бағаланады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан бас тартуға негіз береді.
Рецензенттің жариялау этикасының принциптері
Рецензиялаудың объективтілік принципі. "ҚазҰУ хабаршысы. Химия сериясы" журналының рецензенті(-тері) қолжазбаға сараптамалық бағалауды объективті жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторына қатысты жеке сынға жол берілмейді. Рецензент өз ескертулерін дәлелдеуі және қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы өз шешімін негіздеуі тиіс.
Автордың(лардың) ұлты, діни тиесілігі, саяси немесе өзге де көзқарастары рецензенттің(- тердің) қолжазбаны рецензиялау процесінде назарға алынбауға және ескерілмеуге тиіс.
Рецензенттің редакциялық шешімдерге қосқан үлесі. Рецензент(-тер) құрастырған сараптамалық бағалау редакцияның жарияланым туралы шешім қабылдауына ықпал етеді, сондай-ақ авторға (- ларға) қолжазбаны жақсартуға көмектеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, авторға жұмысты өзгертуге немесе пысықтауға қайтару немесе жарияланымнан бас тарту туралы шешімді рецензиялау нәтижелеріне сүйене отырып, редакция алқасы қабылдайды.
Уақытылы қарау принципі. Рецензент рецензияны редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны рецензиялауға алған сәттен бастап 4 аптадан кешіктірмей ұсынуға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауы тиіс.
Ұсынылған қолжазбаны рецензиялау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмей немесе шешім қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайтын рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлап, қолжазбаны рецензиялаудан бас тартуы керек.
Рецензент тарапынан конфиденциалдық қағидасы. Рецензентке рецензиялауға ұсынылған қолжазба конфиденциалды материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент журналдың ғылыми редакторының немесе автордың тарапынан жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана оны көрсетуге немесе басқа адамдармен талқылауға құқылы.
Рецензиялау және жариялау процесін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен идеяларын рецензент(-тер) жеке пайда алу үшін пайдаланбауы тиіс.
Дереккөздерді растау принципі. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер ететін, бірақ автор(-лар) келтірмеген
ғылыми жұмыстарды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастыққа немесе сәйкестікке аударуы керек.
Егер рецензенттің қолжазбада плагиат, дұрыс емес ұрлап алу, жалған және ойдан шығарылған материалдар немесе зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздері болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және журналдың ғылыми редакторына жарияланым және ғылыми этика қағидаттарының, стандарттары мен нормаларының анықталған бұзушылықтары туралы хабарлауға тиіс.
Мүдделер қайшылығысы
Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) анықтамасы бойынша мүдделер қақтығысы – бұл авторлар, рецензенттер немесе редакциялық алқа мүшелері жарияланатын материалға қатысты олардың пайымдарына әсер ете алатын жасырын мүдделері бар жанжалды жағдайлар. Мүдделер қақтығысы рецензенттің және редколлегия мүшелерінің ғылыми пікіріне, нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редколлегияның шешіміне әсер етуі мүмкін қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар болған кезде пайда болады.
Қолжазбаны журналға қарауға берген кезде автор(лар) қолжазба мазмұнында зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері көрсетілгенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға берілген қолжазбаға қатысты мүдделер қақтығысын тудыруы мүмкін қандай коммерциялық, қаржылық, жеке немесе кәсіби факторлар бар екенін көрсетеді.
Қолжазбаны беру кезінде автор(лар) ілеспе хатта, олардың пікірінше, оны объективті бағалай алмайтын ғалымдарды көрсетуге құқылы.
Рецензент қолжазбаға қатысы бар авторлардың біреуімен бәсекелестіктен, ынтымақтастықтан немесе басқа да қатынастардан туындайтын мүдделер қайшылығына себеп болуы мүмкін қолжазбаларды қарамауы тиіс.
Ғылыми редактор, редакциялық алқа мүшесі және рецензенттер редакциялық алқаның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін ықтимал мүдделер қайшылығы туралы хабардар етуі тиіс.
Ғылыми редактордың, редколлегия мүшесінің немесе рецензенттің қолжазба авторымен(-ларымен) мүдделер қайшылығы болған жағдайда қолжазба редколлегияның басқа мүшесіне және автор(-лар) арасында мүдделер қайшылығы жоқ басқа рецензентке беріледі.
Қарау және рецензиялау процесінде қатысушылар арасындағы мүдделер қайшылығының болуы қолжазба қабылданбайды дегенді білдірмейді.
Барлық мүдделі тұлғалар, мүмкіндігінше, жарияланымның барлық кезеңдерінде кез-келген вариацияда мүдделер қайшылығының туындауын болдырмауы керек. Мүдделер қайшылығы туындаған жағдайда, осы қайшылықты анықтаған адам дереу редакцияға хабарлауы керек. Дереу хабарлау ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзудың кез-келген басқа жағдайларына да қатысты.
